Usprawnianie i stymulowanie rozwoju widzenia u małych dzieci słabowidzących

Niezbędne jest pamiętanie o konieczności zapewnienia małemu dziecku słabowidzącemu odpowiednich warunków, w których dostarczane są bodźce wzrokowe odpowiednie do jego możliwości. Tylko wówczas ma ono szansę rozwinąć widzenie to znaczy rozwijać kolejne funkcje wzrokowe i osiągać  wyższe poziomy funkcjonowania wzrokowego.

We wcześniejszych latach popularne było myślenie, że uszkodzony wzrok należy oszczędzać, aby go „nie psuć”. Aktualnie wiemy, że wzrok jest zmysłem, który podlega rozwojowi   i poddaje się terapii i rehabilitacji.

Funkcje wzrokowe u dzieci słabowidzących nie rozwijają się samoistnie, trzeba je ćwiczyć, i to jak najwcześniej. Dlatego niezwykle ważne jest, aby dzieci, u których istnieje zwiększone ryzyko uszkodzenia widzenia (np. u dzieci z ciąż zagrożonych, przedwcześnie urodzonych, z obciążeniami genetycznymi, urodzone w zamartwicy itd.) okulista badał w 1., 2. oraz 3. miesiącu życia, ponieważ szybko wykryte nieprawidłowości i wcześnie podjęta terapia widzenia może je znacznie ograniczyć, a nawet wyeliminować.

Ogromne  znaczenie ma proces stymulacji wzroku i uczenia się patrzenia w różnych warunkach.

Dzieciom słabowidzącym najwięcej trudności sprawia spostrzeganie:

• głębi,
• ruchu,
• obiektów umieszczonych na mało różniącym się od tych obiektów tle,
• obiektów słabo oświetlonych,
• istotnych szczegółów w obrębie kształtów i figur,
• ruchów ciała innych ludzi.

Początkowo słabowidzące dziecko może mieć jedynie poczucie światła, potem mogą ujawnić się pozostałe użyteczne resztki wzroku.

Po dokonaniu przez specjalistę oceny aktualnego funkcjonowania wzrokowego, należy opracować program intensywnej stymulacji wzroku. Powinny to być starannie dobrane, uporządkowane ćwiczenia mające ułatwić słabowidzącemu posługiwanie się wzrokiem   w różnych odległościach i wykonywanie codziennych czynności.

Usprawnianie wzroku powinno dotyczyć:

1. stymulowania do patrzenia (prowokowanie do otwierania oczu, zwracania głowy i oczu w kierunku bodźców wzrokowych),
2. stymulowania widzenia (dostarczanie bodźców wzrokowych odpowiednich do możliwości wzrokowych np. pokazywanie dziecku z niską ostrością wzroku i zaburzeniem wrażliwości na kontrast – zabawek czarno-białych lub podświetlanych),należy próbować pobudzić dziecko do łączenia bodźców wzrokowych z innymi bodźcami,  na które reaguje pozytywnie np. dźwiękowymi, zapachowymi, ruchowymi.
3. rozwijania podstawowych sprawności wzrokowych związanych z kontrolowaniem ruchów gałek ocznych (lokalizowanie bodźca, fiksacja tzn. umiejętność utrzymania spojrzenia na przedmiocie obserwacji co najmniej 3 sekundy, śledzenie, zbieżność czyli ustawienie gałek ocznych przy patrzeniu na obiekty w bliskiej odległości, przenoszenie spojrzenia z jednego bodźca na inny, wodzenie, przeszukiwanie otoczenia w celu lokalizacji bodźca wzrokowego),
4. rozwijania pojęć i pamięci wzrokowej (rozpoznawanie i nazywanie przedmiotów codziennego użytku, zabawek, ale też zapamiętywanie, gdzie się one znajdują),
5. osiągania większej sprawności wzrokowej (m.in. identyfikowanie obiektów na obrazkach, dobieranie obiektów i obrazków według określonych cech, odnajdywanie szczegółów na obrazkach prostych i złożonych, dopełnianie wzrokowe – rozróżnianie i identyfikowanie związków zachodzących na obrazkach, znakach abstrakcyjnych i figurach),
6. oceny i modyfikacji najbliższego otoczenia dziecka, by dopasować je do jego potrzeb i możliwości wzrokowych,

Kolejność faz rozwoju funkcjonowania wzrokowego dziecka wiąże się z indywidualnym rozwojem spostrzeżeniowo – poznawczym i dojrzałością dziecka. Duże znaczenie ma charakter i stopień uszkodzenia wzroku, wiek i  możliwości umysłowe. Zawsze niezbędna jest dobra motywacja i wykorzystywanie różnych sytuacji życia codziennego do ćwiczeń wzroku.

Ćwiczenia usprawniające wzrok dobiera się zależnie od etapu rozwoju widzenia, na którym znajduje się dziecko słabowidzące. Stymulując dziecko, należy zadbać o warunki, które sprawią,  że stymulacja będzie bardziej efektywna. Ćwiczenia szczególnie z małymi dziećmi, powinny odbywać się w miłej atmosferze zabawy.

Natomiast w warunkach domowych bardzo ważne jest umożliwienie dziecku:

• obserwowania rodziców i innych domowników
• nawiązywania kontaktu wzrokowego

w tym celu należy m.in. dodatkowo oświetlić twarz np. światłem lampki, wykonać wyrazisty makijaż, prezentować twarz na kontrastującym z twarzą tle, przesuwać twarz w różne obszary pola widzenia dziecka, mówiąc przy tym, aby przyciągać jego uwagę głosem i ruchem.

• dostrzeżenia własnego ciała

Zakłada się na jego dłonie i stopy kolejno: kolorowe bransoletki, rękawiczki, skarpetki, przywiązuje do rąk i stóp dzwoneczki, aby wzmocnić bodziec wzrokowy dźwiękowym. Należy wybierać do ćwiczeń piłki, maty, wałki z gąbki w intensywnych i kontrastujących z kolorem ciała kolorach.

Intensywne kolory, kontrasty i dodatkowe oświetlenie prowokują dziecko do zainteresowania się rączkami, nóżkami oraz do sięgania po zabawki pod kontrolą wzroku. Konieczne jest zapewnienie dziecku możliwości chwytania i manipulowania pomocami użytymi do zabawy.

W trakcie czynności pielęgnacyjnych i jedzenia również należy wprowadzać w pole widzenia dziecka np. części ubrania, miseczki w intensywnych kolorach lub w kontrastowe wzory (paski, kratka, zygzaki itp.).

W trakcie ćwiczeń z dziećmi mającymi trudności z dostrzeganiem nawet kontrastowych obiektów, należy zacząć od rozwijania umiejętności reagowania na źródła światła, podświetlane przedmioty, przedmioty malowane farbami fluorescencyjnymi. Próbujemy w ten sposób rozbudzić u dziecka poczucie bodźca wzrokowego.

• korzystania z pomocy optycznych m.in. okularów, lup, lup podświetlanych itp.

Ponieważ małe słabowidzące dziecko nie ma świadomości swych ograniczeń, niezwykle ważna jest w tej sytuacji rola rodziców, aby wykształcić u dziecka zainteresowania patrzeniem, pokazanie mu, że we wszystkim co robi może uczestniczyć wzrok. W trakcie wszystkich zabaw, czynności pielęgnacyjnych i ćwiczeń wskazane jest obserwowanie reakcji wzrokowych dziecka. Czasem będzie to odwrócenie głowy, uśmiech, pobudzenie lub uspokojenie dziecka. Każde zachowanie daje informację czy wystąpiło poczucie bodźca wzrokowego. Poprzez ćwiczenia przyzwyczajamy dziecko do patrzenia, wodzenia oczami, odwracania głowy lokalizowania źródła bodźców wzrokowych.

Systematyczna stymulacja wzrokowa powoduje, że dziecko coraz lepiej wykorzystuje umiejętność widzenia dla celów poznawczych i społecznych. Układ wzrokowy jest bardzo plastyczny i poprzez napływ bodźców wzrokowych ulega doskonaleniu we wczesnym okresie życia. Zasadnicze założenie koncepcji stymulowania wzroku polega na tym, że możemy „wzmacniać” procesy neurologiczne odpowiedzialne za widzenie.

Osoby prowadzące rehabilitację wzroku zaobserwowały, że wiele dzieci rozwinęło swoje możliwości wzrokowe poczynając od lokalizowania światła w zaciemnionym pomieszczeniu, a więc w warunkach silnego kontrastu, do lokalizowania, śledzenia i przenoszenia spojrzenia w oparciu o średnio kontrastowe przedmioty w bliskiej odległości, przy dziennym, zwykłym oświetleniu pomieszczenia. Dzieje się tak dlatego, że pod wpływem systematycznej stymulacji mogą powstawać nowe połączenia między komórkami w mózgu, a inne komórki, które pierwotnie nie były komórkami wzrokowymi mogą pod wpływem stymulacji, przejmować funkcje wzrokowe.

Warunkiem jednak jest systematyczna stymulacja wzroku prowadzona od najwcześniejszych etapów rozwoju dziecka słabowidzącego. Najlepiej we współpracy z rozmaitymi placówkami świadczącymi usługi dla osób z uszkodzeniem wzroku. Pracownie usprawniania widzenia działają między innymi w ośrodkach szkolno – wychowawczych dla niewidomych i słabowidzących. Terapeuci widzenia prowadzą w tych ośrodkach indywidualne zajęcia z zakresu rehabilitacji wzroku oraz udzielają fachowych porad rodzicom dzieci słabowidzących.

Oprac. Teresa Ślesińska-Olejnik

Bibliografia:

1. Adamowicz –Hummel A., Mendruń J. Pomagamy słabowidzącym. Pochodnia nr 1-2, PZN, (1991) Warszawa
2. Białoskórska J.- Usprawnianie widzenia dzieci w wieku 0-1 rok życia, maszynopis
3. Walkiewicz M. Funkcjonalna ocena wzroku i proces wspomagania rozwoju widzenia u dzieci Słabowidzących.  Wydawnictwo APS, Warszawa (2002).
4. Walkiewicz – Krutak M. Usprawnianie widzenia małych dzieci słabowidzących. Szkoła Specjalna 1 / 2008